Zaburzenia lękowe u dzieci – objawy które łatwo przeoczyć

Dzieci z zaburzeniami lękowymi często nie pokazują swojego niepokoju w oczywisty sposób. Zamiast skarg na strach czy napięcie, pojawiają się bóle brzucha, wycofanie z aktywności lub zmiany w apetycie. Takie objawy łatwo przypisać innym przyczynom lub przeoczyć, dlatego warto wiedzieć, na co zwrócić szczególną uwagę.

Jak rozpoznać objawy zaburzeń lękowych u dzieci, które łatwo przeoczyć?

Dziecięce zaburzenia lękowe bardzo często objawiają się inaczej niż typowe symptomy lęku występujące u dorosłych. Zamiast bezpośrednich skarg na odczuwanie niepokoju, dzieci mogą mieć trudności z koncentracją, rezygnować z ulubionych aktywności lub stawać się nadmiernie drażliwe i płaczliwe bez jasnego powodu. Zaburzenia snu, bóle brzucha i głowy oraz niechęć do chodzenia do szkoły to przykłady subtelnych sygnałów, które bywają odbierane jako „zwykłe fanaberie” czy naturalny etap rozwoju, a w rzeczywistości są to objawy przewlekłego lęku.

Nieoczywiste symptomy zaburzeń lękowych u dzieci często pojawiają się w relacjach z rówieśnikami i dorosłymi – nasilona potrzeba kontrolowania sytuacji, trudności z rozstawaniem się z opiekunami czy nagłe napady złości mogą świadczyć o głębokim niepokoju. W praktyce klinicznej zaobserwowano, że dzieci doświadczające zaburzeń lękowych częściej mają trudności z nawiązywaniem kontaktów społecznych i często unikają takich sytuacji, tłumacząc się np. bólem głowy lub brzucha, zamiast mówić wprost o swoim lęku (dane: ICD-10, DSM-5, badania Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego).

Na szczególną uwagę zasługują sygnały, które łatwo przeoczyć lub pomylić z innymi problemami dnia codziennego. Zalicza się do nich przewlekłe zmęczenie, nieuzasadnioną rezygnację z wykonywania znanych czynności oraz nie zawsze zauważane przez dorosłych natrętne nawyki (takie jak obgryzanie paznokci czy drapanie skóry). Szybkie rozpoznanie tych objawów na wczesnym etapie umożliwia skuteczniejszą reakcję i zapobiega pogłębianiu się zaburzeń, co potwierdziły badania prowadzone przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę oraz zalecenia WHO.

Co powinno zaniepokoić rodzica w codziennych zachowaniach dziecka?

Rodziców powinny zaniepokoić codzienne zachowania dziecka odbiegające od jego wcześniejszego funkcjonowania, zwłaszcza wycofanie się z aktywności, które wcześniej sprawiały radość, czy nagłe unikanie kontaktów z rówieśnikami. Ważnym sygnałem alarmowym są także powtarzające się skargi na bóle brzucha, głowy lub nudności, szczególnie gdy pojawiają się bez wyraźnej przyczyny medycznej i w sytuacjach stresowych, np. przed pójściem do szkoły.

Zwraca uwagę także nieustanne sprawdzanie, czy wszystko jest w porządku, wielokrotne pytania o bezpieczeństwo bliskich, nadmierna potrzeba potwierdzania decyzji lub lęk przed rozdzieleniem z rodzicami utrzymujący się ponad poziom odpowiedni dla wieku. Często pojawia się również drażliwość, niskie poczucie własnej wartości, wzmożona potrzeba kontroli otoczenia albo niepokojące rytuały (np. czynności powtarzane przed zaśnięciem).

Do mniej oczywistych objawów należą również:

• niechęć do podejmowania nowych wyzwań lub próbowania nieznanych rzeczy
• praktykowanie perfekcjonizmu wykraczającego poza normę rozwojową
• nagłe pogorszenie wyników w szkole lub trudności z koncentracją niezwiązane z innymi zaburzeniami
• unikanie ekspozycji społecznej (np. chowanie się, milczenie w grupie, nagłe wyjścia z lekcji czy zajęć pozalekcyjnych)

Tego rodzaju zmiany często pojawiają się stopniowo, dlatego wymagają uważności ze strony rodziców i obserwowania codziennych nawyków dziecka. Nawet pojedynczy objaw, jeśli utrzymuje się przez dłuższy czas, może wskazywać na zaburzenie lękowe i wymaga konsultacji ze specjalistą, by zapobiec utrwaleniu problemu.

Dlaczego dzieci ukrywają objawy lęku i jak je dostrzec?

Dzieci często ukrywają objawy lęku, bo obawiają się oceny ze strony dorosłych lub nie chcą, by uznano je za słabe. Badania pokazują, że dzieci w wieku szkolnym potrafią stosować strategie maskowania, takie jak unikanie tematu, udawanie dobrego humoru lub tłumienie emocji w obecności rówieśników i dorosłych. Dodatkowo, młodsze dzieci zwykle nie rozumieją swoich emocji lub nie mają odpowiedniego słownictwa, by o nich opowiedzieć, dlatego swój lęk sygnalizują głównie poprzez zachowania, nie słowa.

Sygnały ukrywanego lęku rzadko są oczywiste i obejmują przede wszystkim drobne zmiany w codziennych nawykach oraz reakcje somatyczne. Pogorszenie snu, niewyjaśnione bóle brzucha lub głowy, nagłe wycofanie z dotychczas lubianych aktywności czy nadmierna czujność mogą świadczyć o przeżywaniu lęku, choć zwykle nie kojarzy się ich z zaburzeniami lękowymi. Dzieci mogą też intensyfikować kontrolę nad rutyną dnia (na przykład powtarzać te same czynności przed wyjściem do szkoły) lub wykazywać drażliwość i trudności w koncentracji.

Chcąc dostrzec ukryte objawy lęku, należy regularnie obserwować dziecko przez kilka tygodni, zwracając uwagę nawet na subtelne, ale powtarzające się zmiany w zachowaniu. Przydatne jest prowadzenie notatek dotyczących codziennych reakcji i konsultacje z nauczycielami, opiekunami lub rówieśnikami, którzy widują dziecko w różnych miejscach. Taka uważność pomaga szybciej rozpoznać problem i rozpocząć odpowiednią diagnostykę.

Jakie nietypowe symptomy mogą wskazywać na zaburzenia lękowe u dzieci?

Nietypowe symptomy zaburzeń lękowych u dzieci mogą pojawiać się w postaci różnych dolegliwości somatycznych i zachowań, które rzadko są łączone ze sferą emocjonalną. Częste bóle brzucha, głowy, nudności czy nagłe problemy ze snem bez wyraźnej przyczyny organicznej bywają pierwszym, dyskretnym sygnałem lęku. U niektórych dzieci obserwuje się niechęć do jedzenia, tiki nerwowe, regres w rozwoju (np. moczenie nocne po dłuższym okresie suchości) lub wycofanie się z aktywności, które wcześniej sprawiały im przyjemność.

Nietypowość objawów polega także na ich „maskowaniu” – zamiast wyraźnego strachu pojawia się rozdrażnienie, impulsywność lub drażliwość, co może prowadzić do błędnych diagnoz, np. ADHD. Badania wskazują, że zaburzenia lękowe zwiększają ryzyko występowania zaburzeń psychosomatycznych, a 20-30% dzieci prezentuje właśnie takie, tzw. maskowane objawy nerwicowe. Symptomy te pojawiają się często w środowisku szkolnym, gdzie mogą ujawniać się poprzez utratę koncentracji, nagłe spadki wyników w nauce, odmowę udziału w zajęciach czy skargi na złe samopoczucie tuż przed wyjściem do szkoły.

Kiedy i gdzie szukać pomocy przy podejrzeniu zaburzeń lękowych u dziecka?

Gdy pojawiają się powtarzające się objawy lękowe u dziecka, należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza rodzinnego lub pediatry, nawet jeśli symptomy nie są jednoznaczne. W przypadku wyraźnych trudności w funkcjonowaniu społecznym, edukacyjnym lub domowym, konieczna jest konsultacja z psychologiem dziecięcym lub psychiatrą dziecięcym – w Polsce skierowanie od lekarza pierwszego kontaktu na wizytę u psychiatry dziecięcego nie jest wymagane, co pozwala szybciej uzyskać pomoc.

Darmowe poradnie zdrowia psychicznego dostępne przy większości szpitali rejonowych oraz w ośrodkach zdrowia, a także prywatne gabinety psychologów i terapeutów, zapewniają wsparcie w różnych sytuacjach. Jeśli dziecko podejmuje działania zagrażające sobie lub innym, należy niezwłocznie udać się na oddział psychiatrii dziecięcej lub wezwać pogotowie. Można także skorzystać z telefonów zaufania dla dzieci i młodzieży, takich jak 116 111 i ogólnopolskich punktów konsultacyjnych prowadzonych przez fundacje i stowarzyszenia.

W Polsce istnieje kilka możliwości uzyskania pomocy, które zależą od miejsca zamieszkania i dostępności specjalistów, co obrazuje poniższa tabela:

Konsultacje online u specjalistów pozwalają w wielu przypadkach szybciej zdobyć potrzebne wsparcie, co nabiera szczególnego znaczenia w mniejszych miejscowościach. Wybór odpowiedniej formy pomocy zależy przede wszystkim od nasilenia objawów, dostępności specjalistów i możliwości finansowych rodziców.

W jaki sposób wspierać dziecko z objawami lękowymi na co dzień?

Aby realnie wspierać dziecko z objawami lękowymi na co dzień, należy stworzyć przewidywalne otoczenie oraz jasno komunikować plan dnia. Rutyna i czytelne zasady obniżają poziom niepokoju – badania wykazały, że dzieci o zwiększonej podatności na lęk wykazują mniejsze nasilenie objawów w warunkach stabilnych (Journal of Anxiety Disorders, 2016). Warto unikać gwałtownych zmian i informować dziecko o każdej nadchodzącej nowości z wyprzedzeniem.

Aktywne słuchanie dziecka i unikanie minimalizowania jego uczuć jest bardzo ważne. Należy stosować komunikaty typu „Widzę, że jesteś zaniepokojony, to jest w porządku, spróbujmy razem znaleźć sposób, by poczuć się lepiej”. Pomocna bywa również nauka technik relaksacyjnych, takich jak ćwiczenia oddechowe czy krótkie wizualizacje – udowodniono, że regularna praktyka ćwiczeń oddechowych zmniejsza lęk u dzieci nawet o 30% (Behavior Therapy, 2020).

Wspieranie dziecka to również rozwijanie strategii radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, np. poprzez wspólne ustalanie tzw. „planu awaryjnego”, który daje dziecku poczucie kontroli. Stały kontakt ze szkołą i nauczycielami pozwala szybko wychwycić nasilenie objawów poza domem. Jeśli objawy zaburzają codzienne funkcjonowanie, prowadzenie codziennego dziennika objawów może być cenną pomocą podczas konsultacji ze specjalistą.